Biologia Trzmieli

 

Wszystkie gatunki trzmieli występujące w Polsce są owadami społecznymi. Trzmiele tworzą rodziny mające kilkaset lub nawet więcej osobników. Wielkość trzmielej rodziny uzależniona jest od gatunku, jakości matki trzmielej, warunków pogody oraz zasobów pokarmowych. Średnio trzmiele występujące w naszym kraju tworzą w okresie swojego największego rozwoju rodziny liczące 150-300 osobników, choć zdarzają się i takie liczące więcej niż 500 osobników ale też i takie liczące tylko 40.

Królowe trzmieli różnią się od robotnic wielkością i silniejszym rozwojem jajników. Jednak różnice wielkości występują także wśród robotnic trzmielich. Większe robotnice zazwyczaj zajmują się zbieraniem pokarmu, na mniejszych spoczywa zaś obowiązek pracy w gnieździe. To z kolei ma także wpływ na długość życia trzmieli. Jak wykazały badania, trzmiele zbierające pokarm żyją prawie połowę krócej niż te które zajmują się karmieniem lub innymi pracami w gnieździe.

Zarówno trzmiele matki, jak i robotnice ale także samce zbierają nektar bezpośrednio z kwiatów a więc odgrywają dużą rolę w zapylaniu. Chociaż oczywiście największe znaczenie, ze względu na liczebność i częstotliwość odwiedzania kwiatów, odgrywają w procesie zapylania robotnice trzmieli. W odróżnieniu od pszczół miodnych samce trzmieli żywią się samodzielnie nektarem, mają więc także znaczenie przy zapylaniu.

 

Trzmiele budują gniazda w bardzo różnych miejscach, w zależności od gatunku. Niektóre gniazdują w ziemi np. w opuszczonych norkach mysich, inne na powierzchni w stertach kamieni, gałęzi lub też w dziuplach drzew. Królowe - samice trzmieli zimują pojedynczo w ziemi, w ściółce lub pod mchem.

 

Bardzo duże znaczenie dla trzmieli mają różnego rodzaju zadrzewienia, nieużytki, sterty kamieni czy gałęzi. Wczesną wiosną samice na obrzeżach lasów i pól szukają pierwszych kwitnących roślin i miejsc do założenia gniazda.

 

Trzmiele najczęściej zakładają gniazda na obrzeżach lasów i zadrzewień śródpolnych, w zakrzaczeniach, pod miedzami i drogami polnymi. Znacznie rzadziej, chociaż też są spotykane na otwartych polach uprawnych.

 

Rok z życia trzmieli

Trzmiele charakteryzują się rocznym cyklem życiowym. Zimę w stanie hibernacji przeżywają tylko zapłodnione królowe ? matki trzmiele.

Wczesną wiosną, gdy pojawią się pierwsze kwiaty, opuszczają one swoje zimowe kryjówki i szukają miejsca na gniazdo.

 

Termin pojawienia się trzmieli uzależniony jest oczywiście od pogody, terminów zakwitania wierzb, pierwszych kwiatów ? przede wszystkim podbiału oraz gatunku trzmiela. Najwcześniej widoczny jest trzmiel ziemny, trzmiel gajowy, trzmiel paskowany, trzmiel leśny. Nieco później pojawia się trzmiel rudy i trzmiel ogrodowy. Na końcu zaś trzmiel kamiennik i trzmiel rudonogi.

 

Samice trzmieli po kilku dniowym intensywnym odżywianiu się pyłkiem i nektarem zaczynają szukać odpowiedniego miejsca za założenie gniazda. Gdy je znajdzie samica trzmiela z gruczołów znajdujących się na odwłoku zaczyna wydzielać wosk mający postać cienkich płytek. Z tego wosku trzmiel buduje na dnie gniazda pierwszą komórkę mająca postać płytkiej czarki. To właśnie w niej samica trzmiela umieszcza grudkę pyłku i składa od 8 do 14 jaj. Następnie komórka ta zostaje zasklepiona. W tym samym czasie samica trzmiela buduje, także z wosku, tuż przy wejściu do gniazda inną komórkę która będzie służyła do magazynowania zapasów nektaru i pyłku.

 

 

 

Rys. 1 wzrost typowej rodziny trzmielej. Źródło: "Ekologia pszczół" Józef Banaszak

 

 

Wosk trzmieli jest miękki, nieprzezroczysty, koloru od żółtobrunatnego do ciemnobrązowego.

 

Matka trzmiela pierwszy czerw ogrzewa swoim własnym ciałem. Zdolna jest w tym czasie do utrzymania stałej temperatury ciała na poziomie nawet 31-38 stopni C. Dzięki temu jest w stanie, jak wykazały badania, ogrzać rozwijające się larwy trzmiele do temperatury 25 stopni C przy temperaturze zewnętrznej tylko 5 stopni C.

 

Po 3 ? 4 dniach z jaj wylęgają się larwy trzmiele które odżywiają się pyłkiem znajdującym się w komórce. Następne larwy snują oprzędy kokonów poczwarczych. W tym czasie matka zbiera z nich wosk, potrzebny do budowy następnych komórek. Po wygryzieniu się robotnic z kokonów służą one do magazynowania nektaru i pyłku.

 

Okres rozwoju trzmiela od jaja do wyjścia robotnicy trwa około 20 dni.

 Trzmiele

Pierwsze trzmiele robotnice zajmują się pomocą matce przy rozbudowie gniazda i opiece nad dalszym potomstwem. Pierwsze robotnice wylatują po pokarm nawet już w 1 lub 2 dniu swojego trzmielego życia.

 

Od tego czasu matka zajmuje się wyłącznie składaniem jaj i pracą w gnieździe. Dzięki temu gniazdo trzmiele oraz liczba robotnic zwiększa się bardzo szybko.

 

Robotnice trzmiele które wylęgną się w późniejszym etapie maja lepsze warunki rozwoju, są lepiej wykarmione, mają więc wyraźnie większe rozmiary. Wtedy także jest już zazwyczaj bardziej sprzyjająca pogoda.

 

Opuszczone, przez młode trzmiele robotnice, kokony są powiększane do wysokości około 7,5 cm i służą do magazynowania pyłku. Z tych podręcznych magazynów pyłek jest zabierany i po wymieszaniu z miodem podawany jest potomstwu, które znajduje się w komórkach.

 

Niektóre gatunki trzmieli nie karmią larw bezpośrednio lecz robią mały otwór w komórce lęgowej przez który wtłaczają mieszankę pyłku i miodu w pobliże larwy. Inne budują specjalne kieszenie lub torebki woskowe, które napełniane są pyłkiem z których larwy odżywiają się grupowo.

 

Zupełnie inaczej karmione są trzmiele larwy z których rozwiną się później przyszłe królowe ? im podawany jest zwracany pokarm.

 

Pierwsze trzmiele królowe ? matki pojawiają się już w połowie lata. Nieco wcześniej od nich lub równocześnie z nimi z gniazda wylatują trzmiele samce. Jak już wcześniej było wspomniane samce trzmieli w przeciwieństwie od samców pszczoły miodnej potrafią same zdobywać dla siebie pokarm, odwiedzając kwiaty i żywiąc się nektarem. Przyczyniają się tym samym do zapylania roślin.

 

 

 

Rys. 2 Etapy rozwoju rodziny trzmielej. Źródło: "Ekologia pszczół" Józef Banaszak

 

Gody trzmieli różnią się w zależności od gatunku. Samce niektórych gatunków trzmieli krążą wokół wejścia do gniazda czekając na wyjście młodych samic u innych zaś, samce trzmieli siadają na jakimś wystającym przedmiocie wyczekując na przelatująca samicę. Niektóre trzmiele przyjęły inną strategię zdobycia partnerki. Znaczą przedmioty substancją zapachową i wzdłuż tak przygotowanych dróg oczekują na pojawienie się samic.

 

Gdy już dojdzie do spotkania trzmielego samca i samicy połączona w locie para opada na ziemię lub jakąś dużą roślinę gdzie odbywa się kopulacja. Może ona trwać w zależności od gatunku od 1 minuty (trzmiel rudonogi) do nawet kilku godzin (trzmiel ziemny i trzmiel kamiennik). Po kopulacji samce, w przeciwieństwie do pszczoły miodnej, żyją nadal samica zaś może kopulować jeszcze z kilkoma samcami.

 

Zapłodnione młode samice trzmieli nie wracają już do gniazda macierzystego. Szukają w ziemi, pod mchem lub w wypróchniałych drzewach dogodnego miejsca na przezimowanie.

 

Każdy gatunek trzmiela ma określony typ miejsca zimowania i tak trzmiel ziemny buduje komory hibernacyjne pod powierzchnią ziemi a z kolei trzmiel paskowany w spróchniałym drewnie.

 

Podstawową rolą robotnic w gnieździe trzmieli jest dostarczanie pyłku i nektaru.

 

Robotnice trzmiele magazynują pyłek i nektar w komórkach, który jest wykorzystywany przy karmieniu larw oraz spożywany jest przez robotnice pozostające w gnieździe.

 

Głównym celem zaś całej rodziny trzmielej jest ?wyprodukowanie" młodych królowych ? samic oraz samców.

 

Źródło: Józef Banaszak "Ekologia pszczół" PWN, Warszawa - Poznań 1993